کتاب کشکول شیخ بهایی ( چرمی)

معرفی کتاب کشکول شیخ بهایی

کشکول شیخ بهایی یکی از مشهورترین آثار ادبیات فارسی است که مجموعه‌ای از مفاهیم اخلاقی و اجتماعی را در انواع قالب‌های نوشتاری شامل می‌شود. مضمون‌های اخلاقی این کتاب به دلیل مباحث پرشمار کتاب متنوع است. شیخ بهایی برای رساندن مفهوم و پندهای مورد نظر خود از شعر، حکایت، آیات قرآن و احادیث استفاده کرده است. بخشی از این متون، به قلم نویسنده است و برخی دیگر از منابع و نوشته‌های دیگران آورده شده و گاهی نویسنده‌شان ناشناس است.

از آن جایی که شيخ بهائي یکی از شخصیت‌های همه‌فن‌حریف زمان خود بود و بر حوزه‌های گوناگون دانشی احاطه داشت، متونی باارزش و در عین حال خواندنی در کشکول خود گنجانده است. این کتاب پر از آداب و اصول اخلاقی، مفاهیم عرفانی و تفسیرهای قرآنی است که زیر نظر دانشمندی خوش‌ذوق و حکیمی عالم گردآوری شده است. کشکول شیخ بهایی بر نویسندگان بعدی خود تاثیر زیادی گذاشت و آن‌ها با الهام از این کتاب آثاری با عنوان کشکول و با پیروی از ساختار آن تهیه کردند.

آشنایی با شیخ بهایی

شیخ بهاء‌الدین عاملی معروف به شیخ بهایی (925- ۱۰۰۰ شمسی) در شهر «بعلبک» در لبنان امروزی متولد شد. خاندان شیخ بهایی از خانواده‌های مشهور در شام بودند که نسب آن‌ها به «حارث همدانی» یکی از یاران با وفای امیرالمؤمنین برمی‌گردد. پدر شیخ بهایی از عالمان بزرگ شام بود که برای فرار از آزار و اذیت شیعیان، همراه با فرزند خردسالش به ایران مهاجرت کردند.

پس از استقرار در قزوین، شیخ بهایی در محضر پدر و اساتید به‌نام آن دوران مشغول به تحصیل شد. شیخ بهایی نوجوان بود که پدرش از جانب «شاه طهماسب» به مقام شیخ‌الاسلامی قزوین منصوب شد. از همین دوران شیخ بهایی با دربار دولت صفوی در ارتباط بود و در برابر پدرش مشق سیاست و دین‌داری می‌کرد.

دیری نگذشت که شیخ بهایی با تسلط بر فنون گوناگونی مثل فقه، ریاضیات، نجوم، عرفان، علوم غريبه و معماری آثار درخشانی پدید آورد. پس از فوت پدرش و هم‌راستا با انتقال پایتخت صفویان از قزوین به اصفهان، او به مقام شیخ‌الاسلامی اصفهان رسید و تا پایان عمرش در دربار «شاه عباس صفوی» خدمت نمود. یکی از بزرگترین خدمات شیخ بهایی تعلیم و تربیت شاگردان مشهوری چون «ملاصدرا»، «محمد تقی مجلسی» و «فیض کاشانی» است. مجموعه‌ی خدمات شیخ بهایی آوازه‌ی او را به‌عنوان عالمی بزرگ در جهان تشیع پخش کرده و نامش را جاودان ساخته است.

آشنایی با آثار و تالیفات شیخ بهایی

شمار تالیفات شیخ بهایی به بیش از ۹۰ کتاب و رساله در زمینه‌ی سیاست، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی و هنر می‌رسد.یکی از آثار شیخ بهایی در زمینه‌ی فقه به استدلال درباره‌ی سنت شیعه و تفصیل احادیث و  اصطلاحات فقهی می‌پردازد و «مشرق‌الشمسین و اکسیر السعادتین» نام دارد. فصل طهارت این کتاب به قلم شیخ بهایی است.

کتاب مهم دیگر او، «جامع عباسی» است که به عنوان اولین رساله‌ی علمی به زبان فارسی شناخته می‌شود و در طی چاپ‌های متوالی‌اش، با حاشیه‌نویسی بزرگان و عالمان شیعی بر محتوای ارزشمند آن افزوده شده است. در کتاب «حبل‌المتین فی احکام احکام الدین » شیخ بهایی بیش از هزار روایت را شرح داده است و مفاهیم آن را تجزیه و تحلیل کرده است. « الاثنا عشریات » و «زبده الاصول » نیز از کتاب‌های مشهور شیخ بهایی هستند که مدت‌ها در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شدند.

شیخ بهائی در علوم غریبه نیز شهرت بسیاری دارد. او در کشکول خود، علوم غریبه یا همان علوم خفیه و ارتباط آن با طلسمات و ارواح را شرح می‌دهد. کتاب‌های متعدد دیگری در این زمینه نیز به شیخ بهایی منسوب است که درباره‌ی اصالت آن‌ها شک و تردید وجود دارد. یکی از این کتاب‌ها، فال‌نامه‌ای است که متفاوت با فال حافظ و مولانا است و با محاسبه‌ی حروف می‌توان به جواب رسید. از همین جاست که داستان‌های ساختگی بسیاری پیرامون قدرت ماورایی و رمز موفقیت او گفته شده است. افسانه‌هایی مبنی بر استفاده‌ی شیخ بهایی از طلسم برای نجات اصفهان یا با به‌کارگیری خواص اسماالله مشکلاتی را حل کرده است.

از میان آثار شیخ بهایی در زمینه‌ی نجوم و افلاک می‌توان به کتاب «خلاصه‌الحساب» اشاره کرد که به زبان آلمانی نیز ترجمه شده است. «تشریح‌الافلاک» نیز یکی از مهم‌ترین آثار بهایی در این زمینه است که یکی از مباحث آن تعیین قبله است و برای اصلاح قبله‌ی محراب مساجد از آن بسیار استفاده می‌شد. کتاب «بحرالحساب» هم رساله‌ای در باب ریاضی و جبر است و مدت مدیدی به عنوان کتاب مرجع تدریس می‌شده است.

شیخ بهایی در معماری و مهندسی نیز دستی بر آتش داشت. با این حال، درباره‌ی بخش زیادی از آثاری که به او نسبت می‌دهند، شک و شبهه هست. مشهورترین کار شیخ بهایی را می‌توان احداث «مادی‌ها» دانست که هم‌چنان تاامروز پژوهشگران بسیاری آن را مطالعه می‌کنند. با توجه به اقلیم گرم و خشک ایران، مسئله‌ی آب همیشه دغدغه بوده است. آب زاینده‌رود برای اصفهان منبع آبی مناسبی بود که بر سر نحوه‌ی استفاده و چگونگی مدیریت آن جنگ و جدل‌های مفصلی سرمی‌گرفت. شیخ بهایی با تقسیم آب رودخانه به هفت قسمت متناسب با محلات مختلف اصفهان و روستاهای مجاور این مشکل را حل کرد.

رساله‌ی «موش و گربه» اثری به زبان فارسی از شیخ بهایی است که آن را به تاثیر از «عبید زاکانی» نوشت و در قالب یک داستان خواندنی، پند و اندرزهای خود را به گوش خواننده می‌رساند.

منظور از کشکول چیست؟

کشکول در لغت به معنای کاسه‌ای است که درویشان به دوش می‌کشیدند و در اصطلاح به کتاب‌هایی که از مطالب پراکنده تشکیل شده‌اند، اطلاق می‌شود. بنابراین کشکول برابر با مجموعه، گلچین، منتخبات و جنگ است.

کشکول‌نویسی از دیرباز میان نویسندگان مرسوم بوده و بیشتر برای نگارش و گردآوری اشعار و متونی که مورد پسند نویسنده قرار می‌گرفته یا دلنوشته‌های آن‌ها یا خاطرات‌شان بدون هیچ نظم و اصولی به‌صورت پراکنده استفاده می‌شده است. خانقاه‌ها و مراکز دینی اصلی‌ترین مراکز تولید کشکول‌های ذوقی بوده‌اند.

درون‌مایه‌های کشکول شیخ بهایی

شیخ بهایی کشکول خود را در مصر نگاشته است. این کتاب شامل پنج دفتر یا جلد است که مطالب گوناگونی از جمله عرفانی، تاریخی، ادبی و علمی را شامل می‌شود. نقل‌قول‌های پرشماری در این کتاب آورده شده که در کنار اشعار و حکایات دلپسند بر جذابیت آن افزوده است. هدف شیخ بهایی در گردآوری این مطالب تهیه‌ی منتخبی از مطالبی است که دل و دیده را لذت بخشند.

یکی از بخش‌های با ارزش این کتاب، تاویل و تفسیرهای نویسنده از اقوال، اخبار، احادیث و آیات قرآن است. شیخ بهایی از مهارت خود در علوم غریبه نیز در کشکول نوشته و به آثار آن اشاراتی داشته است. در کشکول مکرر مباحث ریاضی مطرح شده است.

کشکول شیخ بهایی اثری کامل و هم‌چون گنج باارزشی است که به دلیل غنای موضوعی آن و تبحر شیخ بهایی در علوم و فنون گوناگون از سایر کشکول‌ها متمایز شده است. این کتاب در همه‌ی زمان‌ها بارها چاپ و بررسی شد و اطلاعات بسیاری در زمینه‌ی تاریخ ادب عرب پیش و پس از عصر کلاسیک و جدید در اختیار پژوهشگران قرار داده است.

در  بخشی هایی از کتاب کشکول شیخ بهایی چنین آمده است:

«چون سنه‌ام تنگی گرفت. ردا و نعلین پوشیدم و پس از نماز عصر، عازم خانه ابوجعفر شدم. چون به در خانه‌اش رسیدم و اجازه ورود خواستم، خادمش بیرون آمد و گفت: چه می‌خواهی؟ گفتم: سلام مرا به آن بزرگوار برسان! گفت: به نماز ایستاده است. بر در خانه‌اش نشستم. زمان زیادی نگذشت که خادم بیرون آمد و گفت: خدا تو را برکت دهاد! درون آی! داخل شدم و بر او سلام کردم و پاسخ سلام مرا باز داد. و گفت: خدای بر تو ببخشاید! بنشین! زمانی سر به زیر انداخته بود. گفت: کنیه‌ات چیست؟ گفتم: عبدالله. گفت: خدا کنیه‌ات را برایت نگه دارد! و به تو توفیق دهد! ای عبدالله، چه می‌خواهی؟ با خود گفتم: اگر در زیارت کردن و سلام بر او و این دعا که در حق من کرد، بهره دیگر نبرده بودم، همین نیز در کمال زیادی بود. گفتم: از خدا خواسته‌ام تا بر دل تو اندازد که مرا از علم خویش بهره‌ای برسانی و امید دارم که خواهش مرا درباره عنایت تو پذیرفته باشد.

پس گفت: ابوعبدالله! دانش، به آموختن نیست. و همانا که آن، نوریست که از اراده خدا بر دل می‌تابد و او را هدایت می‌کند. اگر خواهی که دانش بیاموزی، نخست، در خاطر خویش حقیقت بندگی را طلب کن! و آموخته خویش را به کار دار! و از خدا بخواه، تا فراستی در تو ایجاد کند.»