قرآن کریم - طرح خاتم

مهدی الهی قمشه‌ای قرآن را طی هفت سال به صورتی روان ترجمه کرد. پیش از آن قرآن به صورت تحت اللفظی ترجمه می‌شد. ترجمه الهی (در کنار ترجمه عبدالحسین آیتی بافقی یزدی) هردو آغازگر عصر ترجمه روان و نسبتا آزاد قرآن کریم به فارسی بودند. ترجمه الهی قمشه‌ای به علت آنکه آزادتر است یعنی عناصر تفسیری بیشتری دارد، روانتر و خوش خوان‌تر است. این ترجمه نخستین بار در سال ۱۳۲۳ از سوی کتاب فروشی اسلامیه به چاپ رسید. شهرت علمی و عرفانی و دانشگاهی مترجم از یک سو و روان و ساده بودن عبارات از سوی دیگر و همچنین آسان گیری در مساله حق مولف، سبب شده است که این ترجمه طی هفتاد سال گذشته بیش از دیگر ترجمه‌ها و پی در پی تجدید چاپ شود. این ترجمه را به علت توضیحاتی کوتاه در بین پرانتز خلاصة التفاسیر می‌نامند. به گفته بهاءالدین خرمشاهی، ارزش تاریخی و تاثیر روانشناختی این ترجمه بیش از ارزش علمی و آکادمیک آن است.

اشکالاتی بر این ترجمه وارد کرده‌اند از جمله: بی‌توجهی به ضمیرها و معلوم و مجهول بودن فعل‌ها، عدم رعایت نکات ادبی در ریشه یابی برخی کلمه‌ها یا اعراب جمله‌ها، نقل به معنا، آمیختگی شرح و ترجمه، عطف مترادفین و قلم گردانی‌های غیر لازم، افتادگی و... برخی معتقدند ترجمه الهی قمشه‌ای در واقع همان ترجمه بصیر الملک است که زیر نظر الهی قمشه‌ای تنظیم شده و نکات تفسیری به آن افزوده شده است.

نقد و ویرایش: بر ترجمه قرآن الهی قمشه‌ای نقدهایی نوشته شده است از جمله در کتاب قرآن پژوهی اثر بهاءالدین خرمشاهی، ۱۱۰ نکته انتقادی بر ترجمه بیست جزء اول مطرح شده است.خرمشاهی همچنین در مقاله «درباره ترجمه شادروان الهی قمشه‌ای از قرآن کریم» به نکاتی در این زمینه پرداخته است ماشاءالله بیات مختاری نیز در مقاله «کفایت‌ها و کاستی‌های ترجمه استاد الهی قمشه‌ای» به نقاط قوت و ضعف این ترجمه اشاراتی داشته است.

همچنین حسین استاد ولی افزون بر انجام اصلاحات املایی و ویرایشی، محتوای ترجمه را نیز تا حدی اصلاح کرد که از سوی انتشارات اسلامیه در سال ۱۳۷۷ به چاپ رسید.

محمدمهدی الهی قمشه‌ای (۱۲۸۰- ۱۳۵۲ش)، ملقّب به مُحی الدین، حکیم، عارف، شاعر و مترجم قرآن و صحیفه سجادیه و مفاتیح الجنان است. او را آغازگر عصر ترجمه روان و آزاد قرآن به فارسی خوانده‌اند. از ابتدای تأسیس دانشگاه تهران به مدت ۳۵ سال به تدریس علوم عقلی و ادبیات در این دانشگاه اشتغال داشت. تخلّص شعری وی «الهی» است. حسین و مهدیه الهی قمشه‌ای فرزندان او هستند.

زندگی

محمدمهدی الهی در سال ۱۲۸۰ش در قمشه (شهرضا) از توابع اصفهان متولد شد. نیاکان او از سادات بحرین بودند که در زمان نادر شاه افشار به ایران مهاجرت کردند و در قمشه ساکن شدند. از ۵ سالگی آموختن را آغاز کرد و تا ۷ سالگی مقدمات ادبیات فارسی و عربی را آموخت و سپس به فراگیری علوم دینی نزد پدرش ملا ابوالحسن که از علمای شهر بود پرداخت و مقدمات فقه و اصول و حکمت را نیز نزد ملا محمدهادی فرزانه قمشه‌ای آموخت.

سفرهای تحصیلی

• اصفهان:در ۱۴ سالگی به اصفهان رفت و از محضر شیخ محمد حکیم خراسانی و میرزا جهانگیر خان قشقایی بهره برد و در همان جا با سید حسن مدرّس آشنا شد و در کلاس‌های او شرکت کرد.
• مشهد:او یک سال بیشتر در اصفهان نماند و عازم مشهد شد و در مدرسه نواب به ادامه تحصیل پرداخت و از درس آقا بزرگ حکیم (در علوم نقلی و عقلی) و آیت الله حاج آقا حسین قمی (فقه و اصول) و شیخ اسدالله یزدی مشهور به هراتی (منطق و حکمت) و ملا محمدعلی فاضل (حکمت و عرفان) و شیخ حسن بُرسی (فقه و اصول) استفاده کرد. پس از آن به قصد بهره گیری از حوزه علمیه نجف عازم سفر شد.
• تهران:وی در مسیر خود به سوی نجف، در تهران به مدرسه سپهسالار (مدرسه عالی شهید مطهری) رفت و در آنجا دوباره با سید حسن مدرس ملاقات کرد و از تصمیم خود برگشت و در این شهر ماندگار شد. با دستگیر شدن مدرس، الهی قمشه‌ای نیز روانه زندان شد ولی به سفارش ذُکاء الملک فروغی (نخست وزیر وقت که رابطه علمی با وی داشت) آزاد گردید. پس از تبعید شهید مدرس، الهی کرسی تدریس او را عهده‌دار گردید و ضمن تدریس، از محضر میرزا طاهر تنکابنی (در حکمت و فلسفه) نیز بهره می‌برد.

پس از آنکه دانشگاه تهران تاسیس شد و مدرسه سپهسالار به دانشکده معقول و منقول تبدیل گردید، الهی قمشه‌ای ضمن تدریس منطق و حکمت و ادبیات در این دانشکده، با نوشتن کتاب «توحید هوشمندان» از دانشکده مزبور دکترا گرفت. او در دانشکده ادبیات نیز به تدریس ادبیات عرب پرداخت و ۳۵ سال کار تدریس را ادامه داد.

خانواده

همسر:طیبه تربتی فعال ادبی و مولف کتاب خوشه‌ها

فرزندان:

• حسین: ادیب، سخنران، مترجم و نویسنده که در زمینه ادبیات و هنر و عرفان فعالیت دارد. او اصلاحاتی در ترجمه قرآن پدر انجام داد که در سال ۱۳۶۱ توسط انتشارات امیر کبیر به چاپ رسید.
• نظام الدین: استاد فلسفه و رئیس کتابخانه دانشگاه تهران. وی در سال ۱۳۷۶ از دنیا رفت.
• مرتضی: رئیس انجمن جئوترمال کانادا
• مهدیه: شاعر و محقق
• و سه دختر دیگر

وی در شامگاه ۲۴ اردیبهشت ۱۳۵۲ در ۷۲ سالگی و در حالی که مشغول آخرین اصلاحات ترجمه قرآن بود، از دنیا رفت و در قبرستان وادی السلام در قم در اتاق شماره ۱۹ (که پس از نوسازی قبرستان، تخریب گردید) به خاک سپرده شد.

شاگردان

• حسن حسن‌زاده آملی به مدت ۱۱ سال حکمت منظومه سبزواری، مبحث نفس اسفار و شرح خواجه نصیرالدین طوسی بر اشارات ابن سینا را نزد او فراگرفت.
• عبدالله جوادی آملی بخشی از شرح منظومه و نیز الهیات و بخش عرفان شرح اشارات خواجه نصیر طوسی را نزد وی خواند.
• سید رضی شیرازی
• ربانی تربتی
• دکتر محمود انور
• کاظم مدیر شانه‌چی
• سید محمدباقر حجتی
• محمدباقر محقق
• عبدالرحیم ملکیان